بر گرفته از بخش ادبیاتی شرق

گزارش یک درس:

طلال اسد، انسان شناسى و دین

خشایار بیگى

ماکس وبر، کلیفورد گیرتز، چارلز تیلور، ویلیام جیمز... اینها همه نام هایى آشنا براى درس انسان شناسى و دین هستند. با دیدن این نام ها و با نگاهى سطحى به رئوس درس تصمیم مى گیرم در این کلاس شرکت کنم.
با نزدیک شدن به ساعت ۳۰/۱۲ ظهر سالن شماره ۱۰۲ کتابخانه مافیت دانشگاه برکلى کم کم مملو از دانشجو مى شود. صندلى خالى باقى  نمانده و چند نفرى مجبور مى شوند در کناره هاى سالن روى زمین بنشینند. چند نفرى هم با لپ تاپ مشغول چت هستند! ظرفیت رسمى کلاس ۸۴ نفر است. استفانیا پاندلفو (Stefania Pandolfo) با عذرخواهى از نامناسب بودن محل کلاس شروع مى کند و امیدوار است که تا هفته آینده کلاس بزرگترى در اختیارش بگذارند که این نویدى است براى دانشجویانى که در لیست انتظار هستند. او درس را این طور آغاز مى کند:
«در سالیان اخیر و در بطن تغییرات ژئوپولتیکى که پس از وقایع ۱۱ سپتامبر رخ داد، بحث هاى زیادى درباره دین، خشونت دینى، سکولاریزاسیون و دموکراسى درگرفته است اما اغلب به شیوه اى تقلیلى و قالبى. از یک طرف از بازگشت فراگیر دین به فرهنگ معاصر به خصوص اما نه فقط به شکل اسلام در رسانه هاى بین المللى با خطر خودکامگى مذهبى و زنده شدن شبح «جنگ هاى مذهبى» تداعى مى شود یا اینکه برخى دیگر این جریان را به تحکیم هویت قومى- سیاسى در بطن انزجار سیاسى تقلیل مى دهند. بحث هاى اخیر در اروپا درباره سکولاریزاسیون و دموکراسى شاهدى بر این رویکرد است. (پاندلفو خود ایتالیایى است.) از طرف دیگر «بازگشت» دین و بعد روحانى در فرهنگ اروپایى- آمریکایى و در فرهنگ هاى دیگر تفسیرى جدید مى طلبد، تفسیرى متفاوت با تفسیر دین ستیز روشنگرى، متفاوت با آن دسته از نظریه هاى سکولاریزاسیون که به محو مذهب طى فرایند عقلانى سازى چشم دوخته اند و این فرایند را عین ماهیت مدرنیته لیبرال مى دانند.
این پرسش ها انسان شناسى را نه تنها به درک بهتر پیچیدگى هاى تجربه مدرنیته فرا مى خواند بلکه آن را به تمییز ویژگى هاى سنت هاى گفتمانى مختلف (Discursive Traditions) ملزم مى سازد. ما درس را با ارزیابى تزماکس وبر درباره مدرنیته/ سکولاریزاسیون شروع مى کنیم و سپس به بحث فرمول بندى خشونت در چارچوب احیاى دین مى پردازیم.» تا اینجا درس مشکلى به نظر نمى رسد. اما خیلى زود به اشتباهم پى مى برم.
«برنامه کلاس در چند هفته اول: یک هفته براى نقد و بررسى اخلاق پروتستان و روح سرمایه دارى، یک هفته براى نقد و بررسى انسان شناسان مهمى که به تعریف دین و تجربه دینى پرداخته اند: کلیفورد گیرتز، چارلز تیلور، ویلیام جیمز و در هفته سوم بر پروژه انتقادى طلال اسد تمرکز خواهیم کرد.»
آیا درست شنیده بودم؟ فقط یک هفته براى وبر؟ و سپس یک هفته براى انسان شناسان دین؟ چرا و چطور؟!
• طلال اسد کیست
طلال اسد متولد عربستان، دانش آموخته آکسفورد و هم اکنون استاد برجسته انسان شناسى دانشگاه City University of New York است که پژوهش هاى خود را بر پدیده دین (و سکولاریزاسیون) به عنوان بخش لاینفک مدرنیته متمرکز کرده است. مهمترین کتاب وى به نام تبارشناسى هاى دین Genealogies of Religion حاکى از پروژه اى بلندپروازانه به سبک فوکو و نیچه است: او در فصل اول این کتاب جاافتاده ترین تعریف دین توسط انسان شناس برجسته معاصر کلیفورد گیرتز را با مهارت و به تندى به نقد مى کشد. اسد با ردگیرى تحول تاریخى مفهوم دین در مسیحیت و سپس در دوران روشنگرى نشان مى دهد که تعریف دین توسط انسان شناسان غربى معلول و برخاسته از تاریخ مسیحى- روشنگرى غرب است و در نتیجه شناخت ادیان دیگر با این تعریف خاص از دین کارى بى حاصل و خطا است. اما او در پى تعریف دقیق ترى یا جامع ترى نیست بلکه مى کوشد برملا سازد که چه جریان هاى تاریخى در شکل گیرى و فرمول بندى مفهوم دین به صورتى که امروزه در بطن مدرنیته از آن بحث مى شود موثر و عامل بوده اند؟
او به تبارشناسى مفهوم دین بسنده نمى کند و در مقدمه کتاب به سیر و تحول مفهوم تاریخ در گفتمان مدرنیته مى پردازد تا نشان دهد که وقتى امروزه از تاریخ مى گوییم منظورمان چه نوع تاریخى است؟ همچنین اسد در فصل ششم کتاب به نام حدود نقد دینى در خاورمیانه ابتدا با نقد اثر منتفذ کانت «روشنگرى چیست» مى کوشد نشان دهد که چطور در بزنگاه مدرنیته جدایى حیطه عمومى از دین به عنوان شرط اصلى رسیدن به دانش حقیقى تعریف شد در صورتى که به زعم وى این تعریف تاریخى به معناى نفى امکان دانش و نقادى در دولت- ملت هایى که از این جدایى پیروى نکرده اند نیست و سپس به توضیح مباحثه دینى در کشور زادگاهش عربستان مى پردازد.
طلال اسد در همین فصل موضع خود را این طور توضیح مى دهد: «موضع من بر این است که انسان شناسانى که قصد دارند به کار توصیف نه موعظه اخلاقى بپردازند باید هر سنتى را در بطن خویش در نظر بگیرند تا بتوانند آن را با سنت هاى دیگر مقایسه و مقابله کنند. به عبارتى دقیق تر آنها باید سعى کنند شیوه هاى فکرى مختص هر سنت را درک کنند. این انسان شناسان اگر قرار است به چنین درک و فهمى نائل شوند همچنین باید انزجار شخصى خود از چنین سنت هایى را کنار بگذارند. به علاوه باید فرا بگیرند که برخى از پنداشت هاى روشنگرانه خود را متعلق به سنت فکرى خاصى بدانند- هر چند این سنت فکرى سهم بسزایى در شکل دهى به دنیاى مدرن داشته است- نه اینکه فهم و درک خود از سنت هاى غیرروشنگرى را تماماً بر این پنداشت ها بنا کنند.»
طلال اسد در ماه اکتبر مهمان مرکز بررسى هاى خاورمیانه دانشگاه برکلى خواهد بود و سخنرانى خواهد داشت تحت عنوان «احیاى دینى در جهان را چطور مى توان توضیح داد: مورد مصر».