امیر علی شیر نوایی
۱۵جی یوز ایللیگین ایکینجی یاریسیندا یاشاییب، یارادان تورک شاعیری امیر علی شیر نوایی ، تورک دیلی و شعرینین گلیشیمینده چوخ اؤنملی بیر یئره صاحیب دیر . چون کی تورکجه نین یئنی بیر شعر دیلی قازانماسینا باعث اولوب؛ اوندان اول اورتا آسیا دا هنوز بیر شعر دیلی تشکول تاپمامیشدیر بو آنلامدا نوایی ایسلام و فارس کولتورو تأثیرینده گلیشن کلاسیک شعری تورکجه ایله ایفاده ائدیب .
علی نیهات ترلان نوایی نین جاغاتای نورکجه سینی ترجیح ائتمه سینی بؤیوک بیر جسارت اولدوغونو و بو ترجیحینی نه آنلاما گلدیگینی بئله دئییر: نوایی تورکجه شعر یازمانی فارسجا دان داها گوجلو اولماق ادعا ائدیر . چون کی تورکجه نین اینجه لیک لری داها چوخ دور .
اونون هدفی بیر شاعیر اولاراق اوزامان کی تورک شاعیرلرینین ده حیران اولدوغو فارس ادبیاتی منیمسه ییب تورک روحوندا اویغون بیر شکیله سالماسی و اونو یوکسک بیر صنعت دیلی حالینا گتیرمک و بو دیلده سویه لی صنعت اثرلرینی قلمه آلماقیدیر . بو حرکت زمانین تورک شاعیرلرینی ده جسارتلندیرمیش و یاواش یاواش تورکلر آراسیندا فارسجا یئرینه تورکجه ایشلنمه یه باشلاییر.
علی شی نوایی گرچکلشدیردیگی بو بؤیوک آتدیملا ساده جه جاغاتای ادبیاتینین یوخ بلکه بوتون تورک ادبیاتینین اؤنده گلن شاعیری دورومونا گلدی . اونون اثرلری تورک دونیاسینین هر گوشه سینده ، آناطولو ، ایراندا ،عرقدا ، کیریم دا، وولقا بویلاریندا، تورکمنلر آراسیندا و حتی هیندیستان دا کی تورک سارای لاریندا اوخونماغا باشلاندی .
فواد کؤپرولو نوایی نین تورکجه یه ائتدیگی خیدمت باره سینده یازیر: او تورک روحونون و تورک دیلی نین ، فارس روحونا و فارس دیلینه قارشی انقلاب ائتمه بیر دؤورده یئتیشدیگی اوچون بو موبهم تمایولو شوعورلاندیراراق ، تورک دیلی نین فارس دیلینه فائق اولدوغونو ادعا ائتدی .
نوایی نین بلکه ان بؤیوک خوصوصیتی ، اؤزللیکله ده دیل باخیمیندان ، میللیتچی لیگی دیر . ایسلام و فارس افکاری اونون فیکرینده بؤیوک بیر یئر توتموش اولماقلا برابر،او اؤز میللتینی و دیلینی بیر سئوگیلی کیمی سئویر . او لسان الطیر ده جهاندا تورک ادبیاتی بایراغینی قالدیرماغین ایفتیخارلا سؤیله ییر . فرهاد و شیرین ده ایسه “هئچ بیر اوردوسو اولمادیغی حالدا و هر طرفده یالنیز دیوانین نوسخه لرینی گؤندرمک ایله چین حدودوندان تبریزه قدر بوتون تورک ، حتی تورکمن ائللرینی فتح ائده بیلدیگینی “سؤیله ییر . سد اسکندر ده غیبدن بیر سسین اونا “سن قیلینج سیز یالنیز قلمین ایله تورک اؤلکه لرینی ،تورک میللتینین قلبین فتح ائده جکسین؛ اونلاری بیر واحید میللت ائده جکسین وتورک اقلیم لری سنه عایید دیر “دئدیگینی خاطیرلادیر.
نوایی قلمه آلدیغی اثرلرینده صمیمی بیر ادا ایله اؤز شعر سرگذشتی حاقیندا اؤنملی معلومات وئریر . او “لسان الطیر “آدلی اثرینده تورک مملکت لرینی یازدیغی دؤرد دیوان ، بئش مثنوی و دوز یازیلاریلا فتح ائتدیگینی دیله گتیریر . بو بؤلومدن دوشوندویوزه گؤره نوایی داها حیاتدا ایکن دؤره سی طرفیندن موفقیت لرینه گؤره تقدیر ائدیلن بیر شاعیریدی . او تورکجه نی بیر شعر دیلی حالینا گتیردیگنی و بتون تورک ائللرینی بیر قلم آلتینا توپلادیغینی سؤیله ییر.
تورک نظمینه چو مین[۴] تارتیب[۵] علم
ائیله دیم اول مملکتینی یک قلم
(تورک شعرلرینده من بایراق آچیب ، او مملکتلری تک قلم ائیله دیم )
نوایی نین ان اؤنملی اثرلریندن بیری ده محاکمه اللغتین دیر او بو اثرینده یازیر :
آنادیلیم اوزرینده دوشونمه یه باشلادیم، تورکجه نین درینلیکلرینه دالینجا گؤزلریمه اون سگگیز مین عالمدن داها یوکسک بیرعالم گؤروندو. بو عالمین ناخیشلار، زینتلر ایچریسینده گئینشله نن گؤیو، دوققوز گؤیدن داها یوکسک ایدی. اورادا نئچه فضیلتلر، نئچه اوجالیقلار خزینه سینه راست گلدیم. بو خزینه نین اینجیلری، اولدوزلارین لعل- جواهیرلریندن داها دا پارلاق ایدی. بو عالمین گول باخچالارینا گیردیم. گوللری فلکین گونشیندن داها پارلاق ایدی. هر طرفینده گؤ زله گؤرونمه ین، ال چاتمایان داها نه لر واردی، نه لر…
آمما بو مخزنین ایلانی قان تؤکن دی و گوللری نین تیکانی سایسیز- حسابسیزدی. بیزیم تورک شاعرلریمیز بو قورخولو وتیکانلی یوللاردان چکیندیکلری اوچون تورکجه نی بوراخیب گئتمیشلر.
… تورکجه نین فضاسیندا طبیعتیمین آتینی چاپدیردیم، خیالیمین قوشونو قانادلاندیردیم. وجوانیم بو خزینه دن سؤن درجه قیمتلی داشلار، ده یرلی اینجیلر آلدی. کؤنلوم بؤ گول باخچاسی نین دورلو چیچکلریندن، اوجسوز- بوجاقسیز، گؤزه ل قوخولاری اییله دی.
ظن ائدیلمه سین کی، منیم تورکجه نی اؤیمم تورک اولدوغومدان و طبیعتین سؤزلره تورکجه آلیشماسیندان وفارسجانی بیلمه دیگیمدن ایره لی گلیر. اصلینده فارس دیلینی اؤیرنمک اوچون هئچ کیمسه منیم قد ر غیرت گؤستر مه میش و بو دیلین دوغروسونو ویانلیشینی منیم قده ر یاخشی اؤیرنمه میشدیر…