حسن بانکی

بحثی در ادبیات

Əlifbası

Azərbaycan türkcəsi – Ərəb əlifbası ilə yazılmış şeir kitabı (Mirzə Məhəmməd Tağı Qumri 1819-1891)

Türk yazı tarixi uyğurların əlifbasıyla başlasa da, Azərbaycan türkçəsinin yazılmasına ərəb əlifbasının bir variantı ilə başlanıb. Səlcuqvə osmanlı türkləri X əsrdən başlayaraq ərəb qrafikalı əlifbanı əsas tutmuş və bu əlifba ilə çoxlu dəyərli əsərlər yaratmışlar. Ərəb əlifbası türk dilləri üçün mükəmməl əlifba olmasa da, təxminən XX əsrin əvvəllərinə qədər bu əlifbadan Azərbaycanda geniş istifadə olunub və bu əlifbayla Azərbaycan tarixinin, ədəbiyyatının qiymətli əsərləri qələmə alınıb.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan olunduqdan sonra 1919-cu ildə Xudadad bəy Məlikaslanovun rəhbərliyi ilə latın əlifbasınakeçmək üçün komissiya yaradılır. Komissiyanın hazırladığı tədbirlər planını parlament təsdiq edir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətisüqut etdiyindən bu məsələni həyata keçirmək mümkün olmur.

1929-cu ilə kimi ərəb qrafikalı əlifbadan istifadə olunsa da Azərbaycan Respublikası ərazisində 1929-1939-cu illərdə latın qrafikalı əlifbadan, 1939-1991-ci illərdə isə kiril əlifbasından istifadə olunub. 1991-ci ildən başlayaraq tədricən yenidən latın əlifbasına keçilib.Cənubi Azərbaycanda yaşayan Azərbaycan türkləri isə ərəb əlifbasından istifadə edirlər.

Azərbaycan Respublikasının dövlət dili olan Azərbaycan dilinin əlifbası latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasıdır.^[23]

Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası
ﺍ	ﺏ	پ	ﺕ	ﺙ	ﺝ	چ	ﺡ
ﺥ	ﺩ	ﺫ	ﺭ	ﺯ	ژ	ﺱ	ﺵ
ﺹ	ﺽ	ﻁ	ﻅ	ﻉ	ﻍ	ﻑ	ﻕ
ﻙ	گ	ﻝ	ﻡ	ﻥ	ﻭ	هـ	ی
Azərbaycan dilində Latın və Ərəb əlifbalarının qarşılıqları · Hərəkə · hamza ء Rəqəmlər

[redaktə]Azərbaycan dilində əlifba dəyişikləri və qarşılıqları

Ərəb Cənubi Azərbaycanda (1929-cu ilə qədər həm də Şimali Azərbaycanda)	Latın (1929–1939) Şimali Azərbaycanda	Kiril (1939–1991) Şimali Azərbaycanda	Latın (1992-h.h.) Şimali Azərbaycanda
ا,آ	A a	А а	A a
ﺏ	B b	Б б	B b
ﺝ	C c	Ҹ ҹ	C c
چ	Ç ç	Ч ч	Ç ç
ﺩ	D d	Д д	D d
	E e	Е е	E e
ﻉ ,(کسره)	Ə ə	Ә ә	Ə ə
ﻑ	F f	Ф ф	F f
گ	G g	Ҝ ҝ	G g
ﻍ	Ƣ ƣ	Ғ ғ	Ğ ğ
ﺡ,ﻩ	H h	Һ һ	H h
ﺥ	X x	Х х	X x
	Ь ь	Ы ы	I ı
ی	I i	И и	İ i
ژ	Ƶ ƶ	Ж ж	J j
ﻙ	K k	К к	K k
ﻕ	Q q	Г г	Q q
ﻝ	L l	Л л	L l
ﻡ	M m	М м	M m
ﻥ	N n	Н н	N n
ﻭ	O o	О о	O o
	Ɵ ɵ	Ө ө	Ö ö
پ	P p	П п	P p
ﺭ	R r	Р р	R r
ﺙ,ﺱ,ﺹ	S s	С с	S s
ﺵ	Ş ş	Ш ш	Ş ş
ﺕ,ﻁ	T t	Т т	T t
ﻭ	U u	У у	U u
ﻭ	Y y	Ү ү	Ü ü
ﻭ	V v	В в	V v
ی	J j	Ј ј	Y y
ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ	Z z	З з	Z z

[redaktə]Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası

Cənubi Azərbaycanda işlənən ərəb alifbası fars dilindən və Osmanlı türkcəsindən təsirlənib. Bu əlifba ərəb dilinə uyğun olsada, Türk dil ailəsinə mənsub olan Azərbaycan dilinə səslərin çoxluğuna görə asas formada əlverişli deyil. Bu əlifbanın bərpası uğrunda müasir əsrimizdə bir neçə addım atılsada bu çalışmalar xalq içində yayılmayıbdır. Cənubi Azərbaycanda əhali fars dilində təhsil almağa məcbur olduqları üçün ərəb və fars sözlərilə orijinal diktə ilə tanışdırlar.

Hazırda İranda Azərbaycan türkəsi üçün işlədilən ərəb əlifbası ilə bağlı vəziyyət çox qarışıqdır. Cənubi Azərbaycan ziyalılarının latın əlifbasının daha münasib olduğunu qəbul etmələrinə baxmayaraq bu əlifbanın tətbiqinə dövlət tərəfindən qadağa və məhdudiyyətlər qoyulub. İranda Azərbaycan türkcəsində kitab və qəzetlər yalnız ərəb əlifbası ilə işıq üzü görür.

Ərəb əlifbasını bərpa etmə təşəbüslərinin biri Türk Dil Ortoqrafiya Seminarı tərəfindən həyata keçirilib. Bu seminar Doktor Cavad Heyətin başçılığıyla 2001-ci ilin oktyabrındaTehranda keçirilmişdir. Ərəb əlifbasında yazılan Azərbaycan türkcəsinin imlasında (yazılmasında) birlik yaratmaq Seminarın baş hədəfi seçilmişdir. Türk Dili Yazı Quralları ترک دیلی یازی قورالاری adlı qərarlar seminarın sonunda qəbul olunmuşdur.

Ərəb əlifbasında bəzi hərflərin forması kəlmə arasında harada gəlməsindən asılıdır. Bu hərflər kəlmə başında, sonunda və ortasındə dəyişir.

Aşağıdakı cədvəl, Ərəb əlifbası tərtibi ilə düzülüb və Latın əlifbasında yaxın olan qarşılıqları göstərir.

Azərbaycan dilində Ərəb və Latın əlifba qarşılıqları

Təkcə	Başda	Ortada	Sonda	Adı	Latın	Misal (latın)	Misal (ərəb)	Misal (farsca)

ﺍ	آ / ا	ﺎ	ﺎ	əlif	a / ə / o / ’	aç	آچ
ﺏ	ﺑ	ﺒـ	ﺐ	be	b	baba		بابا
پ	ﭙ	ﭙـ	پ	pe	p	papaq	پاپاق
ﺕ	ﺗ	ﺘـ	ﺖ	te	t	Tat	تات
ﺙ	ﺛ	ﺜـ	ﺚ	se	s	saniyə	ثانیه
ﺝ	ﺟ	ﺠـ	ﺞ	jim	j	cib	جیب
چ	چـ	ـچـ	ـچ	che	ch	çap		چاپ
ﺡ	ﺣ	ﺤـ	ﺢ	he	h	hal	حال
ﺥ	ﺧ	ﺨـ	ﺦ	xe	x	xal	خال
ﺩ	—		ﺪـ	dal	d	dil	دیل
ﺫ	—		ﺬـ	zal	z	Azərbaycan	آذربایجان / آزربایجان
ﺭ	—		ﺮـ	re	r	rəng		رنگ
ﺯ	—		ﺰـ	ze	z	zor		زور
ژ	—		ـژ	zhe	zh	Jalə		ژاله
ﺱ	ﺳ	ﺴـ	ـﺲ	sin	s	sal		سال
ﺵ	ﺷ	ﺸـ	ـﺶ	şin	ş	şirin		شیرین
ﺹ	ﺻ	ﺼـ	ـﺺ	sād	s	Səməd	صمد
ﺽ	ﺿ	ﻀـ	ـﺾ	zād	z	zərər	ضرر
ﻁ	ﻃ	ﻄـ	ـﻂ	tā	t	təbil	طبیل
ﻅ	ﻇ	ﻈـ	ـﻆ	zā	z	zahir	ظاهیر/ ظاهر
ﻉ	ﻋ	ﻌـ	ـﻊ	əyn	ə / ‘	əməl	عمل
ﻍ	ﻏ	ﻐـ	ـﻎ	ğeyn	ğ	bağ		باغ
ﻑ	ﻓ	ﻔـ	ـﻒ	fe	f	fil		فیل
ﻕ	ﻗ	ﻘـ	ـﻖ	qaf	q	qələm	قلم
ک	ﮐ	ﮑـ	ـﮏ	kaf	k	kitab	کیتاب / کتاب
گ	ﮔ	ﮕـ	ـﮓ	gaf	g	gül		گل/گول
ﻝ	ﻟ	ﻠـ	ـﻞ	lam	l	lalə		لاله
ﻡ	ﻣ	ﻤـ	ـم	mim	m	mən		من
ﻥ	ﻧ	ﻨـ	ـﻦ	nun	n	naz		ناز
و	—		ﻮـ	vav	v / o	vilayət	ولایت / ویلایت
ﻩ	ﻫ	ﻬ	ﻪ	ha	h , ə	hava , dədə	هاوا , دده
ﻯ	ﻳ	ﻴـ	ﯽ	ye	y , i	yaz	یاز
-	ئـ	ـئـ	-	həmzə	ı , e	beş	بئش

Bu hərflər özlərindən sonra heç bir hərfə vəsl olmazlar: آ،ا،د،ذ،ر،ز،ژ

[redaktə]Latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası

Azərbaycan dilində Latın və Ərəb əlifba qarşılıqları

Latın	Ərəb Təkcə	Ərəb Başda	Ərəb Ortada	Ərəb Sonda	Misal (latın)	Misal (ərəb)	Misal (farsca)

Aa	آ / ا	آ / ا	ﺎ	ﺎ	al	آل	آزاد
Bb	ﺏ	ﺑ	ﺒـ	ﺐ	baş	باش	بنده
Cc	ﺝ	ﺟ	ﺠـ	ﺞ	can		جان
Çç	چ	چـ	ـچـ	ـچ	çal	چال	چونکه
Dd	د	د	د	د	diş	دیش	دوست
Ee	ائ	ائـ	ئـ	ئ	sel el ev	سئل ائل ائو
Əə		ع / ا	عـ/ ـَ	ـه / ه	əl sələ əmi	اَل سَله عمی
Ff	ف	فـ	ـفـ	ف	fil		فیل
Gg	گ	گـ	گـ	گ	göz	گوز	گل
Ğğ	غ	غـ	غـ	غ	Ağır	آغئر	زغال، غوک
Hh	ه / ح	هـ / حـ	هـ / حـ	ـه / ح/ ه	hərbə	حربه	هزار
Iı	ای /اێ	ای /اێ	ئـ/ێ	ی/ێ	mıx		میخ / مێخ
İi	ای	ایـ	یـ	ی	diz	دیز
Jj	ژ	ژ	ژ	ژ	Jalə		ژاله
Kk	ک	کـ	کـ	ک	Kitab	کیتاب
Ll	ل	لـ	لـ	لـ	lülə	لوله
Mm	م	مـ	مـ	م	muqam	موقام
Nn	ن	نـ	نـ	نـ	Nina	نینا
Oo	اوْ/او	اوْ/او	وْ/ و	و/وْ	Dolu	دولو / دوْلو
Öö	او / اؤ	او / اؤ	و/ؤ	و/ؤ	söz , özüm	سوز / سؤز , اوزوم / اؤزوم
Pp	پ	پـ	پـ	پ	pul		پول
Qq	ق	قـ	قـ	ق	qaşıq	قاشیق
Rr	ر	ر	ر	ر	radar	رادار
Ss	ث/س/ص	ثـ/سـ/صـ	ثـ/سـ/صـ	ث/س/ص	müsəlləs səggiz səhifə	صحیفه سگگیز مثلّث / موثللث
Tt	ت/ط	تـ/ط	تـ/ط	ت/ط	tut təbil	توت طبیل
Uu	او/اۇ	او/اۇ	و/ۇ	و/ۇ	uzun quzu	اوزون / اۇزون قوزو / قۇزۇ
Üü	او/اۆ	او/اۆ	و/ۆ	و/ۆ	üzüm düz	اوزوم / اۆزۆم دوز / دۆز
Vv	و	و	و	و	vahid	واحید
Xx	خ	خـ	خـ	خ	xahiş		خاهیش
Yy	ی	یـ	یـ	ی	yay	یای
Zz	ز/ض/ظ	ز/ذ/ضـ/ظ	ز/ذ/ضـ/ظ	ز/ذ/ض/ظ	zor nəzir zamin münəzzəm	نذیر ضامین منظّم / مونظظم	زور