بحثی در ادبیات

Əlifbası

Azərbaycan türkcəsi – Ərəb əlifbası ilə yazılmış şeir kitabı (Mirzə Məhəmməd Tağı Qumri 1819-1891)

Türk yazı tarixi uyğurların əlifbasıyla başlasa da, Azərbaycan türkçəsinin yazılmasına ərəb əlifbasının bir variantı ilə başlanıb. Səlcuqvə osmanlı türkləri X əsrdən başlayaraq ərəb qrafikalı əlifbanı əsas tutmuş və bu əlifba ilə çoxlu dəyərli əsərlər yaratmışlar. Ərəb əlifbası türk dilləri üçün mükəmməl əlifba olmasa da, təxminən XX əsrin əvvəllərinə qədər bu əlifbadan Azərbaycanda geniş istifadə olunub və bu əlifbayla Azərbaycan tarixinin, ədəbiyyatının qiymətli əsərləri qələmə alınıb.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan olunduqdan sonra 1919-cu ildə Xudadad bəy Məlikaslanovun rəhbərliyi ilə latın əlifbasınakeçmək üçün komissiya yaradılır. Komissiyanın hazırladığı tədbirlər planını parlament təsdiq edir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətisüqut etdiyindən bu məsələni həyata keçirmək mümkün olmur.

1929-cu ilə kimi ərəb qrafikalı əlifbadan istifadə olunsa da Azərbaycan Respublikası ərazisində 1929-1939-cu illərdə latın qrafikalı əlifbadan, 1939-1991-ci illərdə isə kiril əlifbasından istifadə olunub. 1991-ci ildən başlayaraq tədricən yenidən latın əlifbasına keçilib.Cənubi Azərbaycanda yaşayan Azərbaycan türkləri isə ərəb əlifbasından istifadə edirlər.

Azərbaycan Respublikasının dövlət dili olan Azərbaycan dilinin əlifbası latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasıdır.^[23]

Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası
ﺍ	ﺏ	پ	ﺕ	ﺙ	ﺝ	چ	ﺡ
ﺥ	ﺩ	ﺫ	ﺭ	ﺯ	ژ	ﺱ	ﺵ
ﺹ	ﺽ	ﻁ	ﻅ	ﻉ	ﻍ	ﻑ	ﻕ
ﻙ	گ	ﻝ	ﻡ	ﻥ	ﻭ	هـ	ی
Azərbaycan dilində Latın və Ərəb əlifbalarının qarşılıqları · Hərəkə · hamza ء Rəqəmlər

[redaktə]Azərbaycan dilində əlifba dəyişikləri və qarşılıqları

Ərəb Cənubi Azərbaycanda (1929-cu ilə qədər həm də Şimali Azərbaycanda)	Latın (1929–1939) Şimali Azərbaycanda	Kiril (1939–1991) Şimali Azərbaycanda	Latın (1992-h.h.) Şimali Azərbaycanda
ا,آ	A a	А а	A a
ﺏ	B b	Б б	B b
ﺝ	C c	Ҹ ҹ	C c
چ	Ç ç	Ч ч	Ç ç
ﺩ	D d	Д д	D d
	E e	Е е	E e
ﻉ ,(کسره)	Ə ə	Ә ә	Ə ə
ﻑ	F f	Ф ф	F f
گ	G g	Ҝ ҝ	G g
ﻍ	Ƣ ƣ	Ғ ғ	Ğ ğ
ﺡ,ﻩ	H h	Һ һ	H h
ﺥ	X x	Х х	X x
	Ь ь	Ы ы	I ı
ی	I i	И и	İ i
ژ	Ƶ ƶ	Ж ж	J j
ﻙ	K k	К к	K k
ﻕ	Q q	Г г	Q q
ﻝ	L l	Л л	L l
ﻡ	M m	М м	M m
ﻥ	N n	Н н	N n
ﻭ	O o	О о	O o
	Ɵ ɵ	Ө ө	Ö ö
پ	P p	П п	P p
ﺭ	R r	Р р	R r
ﺙ,ﺱ,ﺹ	S s	С с	S s
ﺵ	Ş ş	Ш ш	Ş ş
ﺕ,ﻁ	T t	Т т	T t
ﻭ	U u	У у	U u
ﻭ	Y y	Ү ү	Ü ü
ﻭ	V v	В в	V v
ی	J j	Ј ј	Y y
ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ	Z z	З з	Z z

[redaktə]Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası

Cənubi Azərbaycanda işlənən ərəb alifbası fars dilindən və Osmanlı türkcəsindən təsirlənib. Bu əlifba ərəb dilinə uyğun olsada, Türk dil ailəsinə mənsub olan Azərbaycan dilinə səslərin çoxluğuna görə asas formada əlverişli deyil. Bu əlifbanın bərpası uğrunda müasir əsrimizdə bir neçə addım atılsada bu çalışmalar xalq içində yayılmayıbdır. Cənubi Azərbaycanda əhali fars dilində təhsil almağa məcbur olduqları üçün ərəb və fars sözlərilə orijinal diktə ilə tanışdırlar.

Hazırda İranda Azərbaycan türkəsi üçün işlədilən ərəb əlifbası ilə bağlı vəziyyət çox qarışıqdır. Cənubi Azərbaycan ziyalılarının latın əlifbasının daha münasib olduğunu qəbul etmələrinə baxmayaraq bu əlifbanın tətbiqinə dövlət tərəfindən qadağa və məhdudiyyətlər qoyulub. İranda Azərbaycan türkcəsində kitab və qəzetlər yalnız ərəb əlifbası ilə işıq üzü görür.

Ərəb əlifbasını bərpa etmə təşəbüslərinin biri Türk Dil Ortoqrafiya Seminarı tərəfindən həyata keçirilib. Bu seminar Doktor Cavad Heyətin başçılığıyla 2001-ci ilin oktyabrındaTehranda keçirilmişdir. Ərəb əlifbasında yazılan Azərbaycan türkcəsinin imlasında (yazılmasında) birlik yaratmaq Seminarın baş hədəfi seçilmişdir. Türk Dili Yazı Quralları ترک دیلی یازی قورالاری adlı qərarlar seminarın sonunda qəbul olunmuşdur.

Ərəb əlifbasında bəzi hərflərin forması kəlmə arasında harada gəlməsindən asılıdır. Bu hərflər kəlmə başında, sonunda və ortasındə dəyişir.

Aşağıdakı cədvəl, Ərəb əlifbası tərtibi ilə düzülüb və Latın əlifbasında yaxın olan qarşılıqları göstərir.

Azərbaycan dilində Ərəb və Latın əlifba qarşılıqları

Təkcə	Başda	Ortada	Sonda	Adı	Latın	Misal (latın)	Misal (ərəb)	Misal (farsca)
ﺍ	آ / ا	ﺎ	ﺎ	əlif	a / ə / o / ’	aç	آچ
ﺏ	ﺑ	ﺒـ	ﺐ	be	b	baba		بابا
پ	ﭙ	ﭙـ	پ	pe	p	papaq	پاپاق
ﺕ	ﺗ	ﺘـ	ﺖ	te	t	Tat	تات
ﺙ	ﺛ	ﺜـ	ﺚ	se	s	saniyə	ثانیه
ﺝ	ﺟ	ﺠـ	ﺞ	jim	j	cib	جیب
چ	چـ	ـچـ	ـچ	che	ch	çap		چاپ
ﺡ	ﺣ	ﺤـ	ﺢ	he	h	hal	حال
ﺥ	ﺧ	ﺨـ	ﺦ	xe	x	xal	خال
ﺩ	—		ﺪـ	dal	d	dil	دیل
ﺫ	—		ﺬـ	zal	z	Azərbaycan	آذربایجان / آزربایجان
ﺭ	—		ﺮـ	re	r	rəng		رنگ
ﺯ	—		ﺰـ	ze	z	zor		زور
ژ	—		ـژ	zhe	zh	Jalə		ژاله
ﺱ	ﺳ	ﺴـ	ـﺲ	sin	s	sal		سال
ﺵ	ﺷ	ﺸـ	ـﺶ	şin	ş	şirin		شیرین
ﺹ	ﺻ	ﺼـ	ـﺺ	sād	s	Səməd	صمد
ﺽ	ﺿ	ﻀـ	ـﺾ	zād	z	zərər	ضرر
ﻁ	ﻃ	ﻄـ	ـﻂ	tā	t	təbil	طبیل
ﻅ	ﻇ	ﻈـ	ـﻆ	zā	z	zahir	ظاهیر/ ظاهر
ﻉ	ﻋ	ﻌـ	ـﻊ	əyn	ə / ‘	əməl	عمل
ﻍ	ﻏ	ﻐـ	ـﻎ	ğeyn	ğ	bağ		باغ
ﻑ	ﻓ	ﻔـ	ـﻒ	fe	f	fil		فیل
ﻕ	ﻗ	ﻘـ	ـﻖ	qaf	q	qələm	قلم
ک	ﮐ	ﮑـ	ـﮏ	kaf	k	kitab	کیتاب / کتاب
گ	ﮔ	ﮕـ	ـﮓ	gaf	g	gül		گل/گول
ﻝ	ﻟ	ﻠـ	ـﻞ	lam	l	lalə		لاله
ﻡ	ﻣ	ﻤـ	ـم	mim	m	mən		من
ﻥ	ﻧ	ﻨـ	ـﻦ	nun	n	naz		ناز
و	—		ﻮـ	vav	v / o	vilayət	ولایت / ویلایت
ﻩ	ﻫ	ﻬ	ﻪ	ha	h , ə	hava , dədə	هاوا , دده
ﻯ	ﻳ	ﻴـ	ﯽ	ye	y , i	yaz	یاز
-	ئـ	ـئـ	-	həmzə	ı , e	beş	بئش

Bu hərflər özlərindən sonra heç bir hərfə vəsl olmazlar: آ،ا،د،ذ،ر،ز،ژ

[redaktə]Latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası

Azərbaycan dilində Latın və Ərəb əlifba qarşılıqları

Latın	Ərəb Təkcə	Ərəb Başda	Ərəb Ortada	Ərəb Sonda	Misal (latın)	Misal (ərəb)	Misal (farsca)
Aa	آ / ا	آ / ا	ﺎ	ﺎ	al	آل	آزاد
Bb	ﺏ	ﺑ	ﺒـ	ﺐ	baş	باش	بنده
Cc	ﺝ	ﺟ	ﺠـ	ﺞ	can		جان
Çç	چ	چـ	ـچـ	ـچ	çal	چال	چونکه
Dd	د	د	د	د	diş	دیش	دوست
Ee	ائ	ائـ	ئـ	ئ	sel el ev	سئل ائل ائو
Əə		ع / ا	عـ/ ـَ	ـه / ه	əl sələ əmi	اَل سَله عمی
Ff	ف	فـ	ـفـ	ف	fil		فیل
Gg	گ	گـ	گـ	گ	göz	گوز	گل
Ğğ	غ	غـ	غـ	غ	Ağır	آغئر	زغال، غوک
Hh	ه / ح	هـ / حـ	هـ / حـ	ـه / ح/ ه	hərbə	حربه	هزار
Iı	ای /اێ	ای /اێ	ئـ/ێ	ی/ێ	mıx		میخ / مێخ
İi	ای	ایـ	یـ	ی	diz	دیز
Jj	ژ	ژ	ژ	ژ	Jalə		ژاله
Kk	ک	کـ	کـ	ک	Kitab	کیتاب
Ll	ل	لـ	لـ	لـ	lülə	لوله
Mm	م	مـ	مـ	م	muqam	موقام
Nn	ن	نـ	نـ	نـ	Nina	نینا
Oo	اوْ/او	اوْ/او	وْ/ و	و/وْ	Dolu	دولو / دوْلو
Öö	او / اؤ	او / اؤ	و/ؤ	و/ؤ	söz , özüm	سوز / سؤز , اوزوم / اؤزوم
Pp	پ	پـ	پـ	پ	pul		پول
Qq	ق	قـ	قـ	ق	qaşıq	قاشیق
Rr	ر	ر	ر	ر	radar	رادار
Ss	ث/س/ص	ثـ/سـ/صـ	ثـ/سـ/صـ	ث/س/ص	müsəlləs səggiz səhifə	صحیفه سگگیز مثلّث / موثللث
Tt	ت/ط	تـ/ط	تـ/ط	ت/ط	tut təbil	توت طبیل
Uu	او/اۇ	او/اۇ	و/ۇ	و/ۇ	uzun quzu	اوزون / اۇزون قوزو / قۇزۇ
Üü	او/اۆ	او/اۆ	و/ۆ	و/ۆ	üzüm düz	اوزوم / اۆزۆم دوز / دۆز
Vv	و	و	و	و	vahid	واحید
Xx	خ	خـ	خـ	خ	xahiş		خاهیش
Yy	ی	یـ	یـ	ی	yay	یای
Zz	ز/ض/ظ	ز/ذ/ضـ/ظ	ز/ذ/ضـ/ظ	ز/ذ/ض/ظ	zor nəzir zamin münəzzəm	نذیر ضامین منظّم / مونظظم	زور

Yuxarıdakı cədvəldə səsli hərflərin həqiqi qarşılıqları Ərəb əlifbasında olmamağı aydınlıqla göstərilir.

[redaktə]İ

azəbacan da ilk bəyannamə

Azərbaycan Demokratik Respublikasının İstiqlal Bəyannaməsi (əski əlifba ilə)

اوره ک سوز لئری

Yaralı ömrünün betünün əzmini

Sən Vətənə ellərə verdin

O mənhus illərə yanlız cismini

Qəlnini gələcə illərə verdin!

خلیل رضا او نهنگ شاعیر بو سوز لئری حسین جاوید او بویوک درام و فاجعه یازان انسان حصر ائدیب و کندی مجموعه اثاررینده آتمیش ایللئرینده یازیب،هامی تورک ادبییاتی سئون لئر و ها بئله وطن پرور آدام لار،مومکون جه سینه هم خلیل رضا و هم حسین جاویدی تانیر،من کندیم بو انسان لاری آزما چوخ قاباقکی ایللئردئن تانیردیم،امما ایندی تکجه بیر موضوع یه خاطیر ایسته دیم کی بیر مطلب یازام و اوزومو توتورام او ادبییات سئون و همده وطن سئون لئره کی،قارداشیم بیز او نقطه ده قرار تاپیشیق کی نه بیر دولت یاردیم میز وار و نه ده بیر رسمی اولان درس اوخوماق مکانی،البته بعضی یئر لئر وار کی مومکون قدر شاید بعض سوی داشلاریمیزین ألی قولی چاتمایا و درسلیک لئردئن اوزاق قالا،و تکجه بو عمومی یئرده یعنی فیسده ماراقلی اولا و بیر شی لئر اؤیره نه،بو سوی داشلاریمیزی گیج به سئر ائله مئدئن،آرام جا سینا همین وارلیق و یاشماق حّد ده ساخلایاق و دوراق و هر گون بیر بهانه ایله بو وطن داشلاری دیل و دیلچی لیق آدی ایله سوسوز و قوراق لیق چول لئره سالمایاق.هر کس کندی توان نیندا همین همسایه اولکه ادبییاتیندا یازلار و شعیر لئر گؤسترک و یازاق تا یاواش- یاوواش بو درس لیقلار ایاق توتسون.گئچمیشده بعضی لغت لئر کی گئد- گئده یاد لاردان چیخیب،یا اسیمیله اولوب یازی لاریمیزدا ایشله دئک،من اوولجه گئدیغیم شعر لئر بیر نمونه اولارق گئتیردیم،خلقی میزی فرض ائتمه یک کی بیرسی آنکارا یوکسسک لیسانس ترمینده ادبییات صنیفیندا دی،بعض انسان لار همده چوخلی دیشاریدا اولان کس لئر بیر رادیکال شکلینده باشلایبلار بو جماعتی کی بیر اویانیش حالینده دی،دیره نیش حالینه سالاق،او دیره نیش کی اولارین نظرینده دی بیر تهلیکه دی،هم آدلاری نا معلوم و هم شکیل لئر نامعلوم،جماعتی اویانیش دعوت عوض ینه بیر نا معلوم درس لئره و نا معلوم یولا سالماق دوز اولمامالی.بیزیم ان واجیب ایشیمیر فرهنگ و کولتور تانیتیمی اولمالی،وارلیق بو طرز فیکیر ایله اوتوز ایلدئن چوخ آستا –آستا گئدیر،اولسون کی بو ایل لئرده گئدیشات کندینه بیر یول تاپیب گئدیر. بو گئدیشاتی نه رادیکال درس لیک و نه رادیکال سایر حرکت لئر سالماین.مومکون دی کی بعضی لئری منی قورخاق و همده مرتجع آدلاندیرالار،اولسون هیچ قورخوم یوخدی سیزین اتهامیزدان.منیم او کیشی یه دیرئم کی منی بیر لغت تارتیشیمیندا بیر یابانجی انسان لارا ساتدی و یددی گون محروم ائله دی همین فیس دئن،سیز گمان ائدیر سیز بو لار بیزیم ادبییاتیمیزا حاکیم اولسالار همین ساعت میدانیدا دار آغاجی قوورار لار. همین استالین زامانیدا حسین جاوید توتولوب دا حبس اولماغینا ادبییات چی لار وار ایدی،همده بویوک ادبییات چی لار. منیم کیمی شخص لئرین یاشی و باشی اولماقلا چوخلاری بیزلئری بیر کهنه توده ای کیمی حساب ادئر لئر،امما منه چوغ عیب دی کی بعضی ادب سیز انسان لاری دیشاری اؤلکه ده بیر آدام ساتان تانیدام.نه من توده ای اولمالی یام و نه اولار آدام ساتان،فقط اولارین فکیری بودور کی کند لئرین بیرکس فرض ائیدیرلئر.سیزلئر هئچ بیر کس دییرسیز،ساده جه بعضی ایچئری ده اولان جوان لارا بیر پذیرش و هم تحصیل ده وعده وئرنلئردئن سیز،و خانواده لئر گرکیر کی آییق دوشسون لئر.بیر جوانمیز درس اوخوماغا مایل اولسا کندینه یول آچیق دی، آنکارا یونیورسیته لئری همیشه قاپی لاری تمام تورک جوان لارا هر رشته ده آچیقدی.وبعضی آدام ساتان لارا یئر یوخدی.سوز دئن دالی قالمایاق،یازیمیز وارلیق و یاشماق یولی دی،سنین کیمی انسان لارا یئر یوخدی،اخیرده بو کی قارداشیم داهی آش دا ایستی نه اولا بیلئر،آنکارا دا مین لئر دیلچی بیر ملتین دیلین البت قوورور،و همده باکو دا هابئله.بیزیم ایشیمیز تنها گرک بو هشتاد ایلده او کلمه لئر کی یابانچی دیللئردئن آخین ادیب تاپاخ و ادبییات سئون لئره گؤسترک.بیر سوز ده دئملی یم کی هم باکو دا هم آنکارا دا دیل گروپلاری فعال سوره چه وار دیلار سنه دوشمز.دیل لئر و ماهنی لار سو کیمی آخار،اؤلکه دئن اؤلکه یه گئدر،مطلق روس دیلیندئن بو ایکی یوز ایستیلا دا سورا ،تورک دیلینه گئچیب و طبیعی در،و هم تورکیه ده چون اوروپا همسایه دی،کی بئش یوز ایلدئن بئری البت کی فرنگ دیلیندئن تورکی دیلینه گئچیر،بو باره ده آنکارا دا اولان لار دوشونور،سنه کی ایراندان گئدیب بیر ایکی اوچ ترم ادبییات دا گئچیردیب،قالماز.سن داهی خواهش ائدیرئم بیز لئری داهی ساتما