از تابناک
وی همچنین ادامه می‌دهد: بنا بر آمار غیر رسمی، نزدیک ۶۲ درصد ظرفیت تولید کشور فعال و مابقی ظرفیت آن غیر فعال است، که این رقم بسیار مهمی است؛ البته با توجه به نقشی که در تولید ناخالص ملی و تولید ثروت ملی خواهد داشت. بخش فعال تولید نیز به سختی کار خود را ادامه می‌دهد و نیاز به کمک‌های فوری دولتی و حاکمیتی دارد.
وی افزود: مجلس نهم از آغاز فعالیت خود فکر مسائل و مشکلات تولید بود و رهبر انقلاب نیز در سال جاری تأکید ویژه‌ای بر این موضوع داشتند. مجلس نیز طرحی را برای حمایت از تولید ملی تهیه و تدوین کرده که در نوبت رسیدگی است و ما به دنبال جمع آوری امضاهای بیشتر برای طرح موضوع در خارج از نوبت دستور کار مجلس هستیم. مجلس تلاش دارد نقش خود را در حمایت از تولید ملی داشته باشد.
نماینده مردم بستان آباد افزود: برخی تنگنا‌ها و مشکلات تولید به اثرات خارجی از جمله مشکلات اقتصادی موجود در دنیا و بخشی نیز مربوط به تحریم‌ها و افزایش قیمت مواد اولیه و ایجاد محدودیت‌هاست؛ اما عمده موانع مرتبط با تولید به مباحث داخلی مربوط است و به همین دلیل است که مجلس بر این موضوع تأکید دارد که اگر اراده لازم باشد، مشکلات حل شدنی است. برخی مشکلات تولید مربوط به روش کار و وضعیت فضای کسب و کار است که با مدیریت درست تولید می‌تواند با ظرفیت بیشتر به پیش برود.
نوری در پاسخ به این پرسش که محورهای اصلی طرح مجلس برای حمایت از تولید چیست گفت: یکی از محورهای این طرح، موضوع ارز است. به دلیل تغییرات نرخ ارز، لطماتی به تولید وارد شده که مجلس به دنبال جبران آن است. مشکلات ارزی که بین بخش تولید و سیستم بانکی پدید آمد، در این طرح مورد توجه قرار گرفته و راهکارهایی برای رفع این مشکلات در نظر گرفته شده است. در مورد تعرفه واردات مواد اولیه نیز تسهیلاتی برای تولید کنندگان در نظر گرفته شده است.
عضو کمیسیون حمایت از تولید ملی با اشاره به معضل دیگر این روزهای اقتصاد ایران یعنی بحث معوقات بانکی می‌افزاید: در مورد بدهکاران سیستم بانکی و محدودیت‌های قضایی آنان تصمیماتی گرفته شده است. همچنین درباره قیمت‌گذاری محصولات کشاورزی تأکید شده است که باید مبتنی بر فرمول‌های اقتصادی و پوشش دهنده کل هزینه تولید و سود معقول کشاورزان باشد. برخی قیمت‌گذاری‌ها ـ برای نمونه قیمت گذاری گندم ـ عادلانه نیست.
تخفیف‌های مالیاتی و بیمه‌ای بصورت تشویقی برای واحدهایی که ارتقای کمیت و کیفیت در تولیدات خود دارند در نظر گرفته شده است. برای این طرح نزدیک به ۲۷ جلسه کار‌شناسی برگزار و از صنوف گوناگون تولیدی و نمایندگان آنان، دستگاه‌های اجرایی، مرکز پژوهش‌ها دعوت و تلاش شده است طرحی جامع و کارآمد برای حمایت از تولید ملی به تصویب برسد.
این نماینده در مورد معوقات بانکی به خبرنگار ما گفت: این‌ها اموال مردم و بیت‌المال است و باید بازگردانده شود. کسی که توانسته، تسهیلات سنگین دریافت کند و تاکنون نیز آن را بازپرداخت نکرده، قطعا با ضابطه و یا رابطه به منابع قدرت متصل بوده است. این امکان پذیر نیست که فردی عادی از سیستم بانکی تسهیلات سنگین بگیرد. هزار و یک دلیل برای ندادن تسهیلات می‌آورند. مردم برای دریافت وام‌های چند میلیونی مشکل دارند.
عضو هیأت رئیسه کمیسیون ویژه حمایت از تولید ملی گفت: بحث‌های سیاسی و اینکه بیشترین معوقات مربوط به کدام دولت داده شده است و کدام صنوف و افراد از این تسهیلات استفاده بیشتری کرده‌اند، جای خود دارد؛ اما موضوع اصلی این است که این معوقات باید بازگردانده شود. نباید از این موضوع استفاده ابزاری کرد. سال‌هاست که این موضوع مطرح و استفاده سیاسی از آن می‌شود؛ اما در عمل اتفاقی رخ نمی‌دهد. باید به موضوع اقتصادی نگاه کرد. باید پرسید که چرا و چگونه این تسهیلات در اختیار افراد خاص قرار گرفته است؟ باید به فکر حل مشکل بود و نباید به آن دامن زد و از آن معمایی برای مردم و جامعه ساخت.
معوقات بانکی باید راه قانونی خود را بپیماید و باید با متخلفان برخورد جدی شود.
هم‌اکنون پرسش این است که چرا معوقات در این سطح باقی مانده و کاری انجام نمی‌گیرد. مردم باید برای دریافت وام ازدواج وثیقه و ضامن به بانک‌ها بدهند. بنا به قانون بانک‌ها یک و نیم برابر اصل پول را وثیقه می‌گیرند. اگر گرفته‌اند چرا به اجرا نمی‌گذارند و اگر نگرفته‌اند باید پرسید چه کسانی این وام‌های میلیاردی را بدون ضمانت داده‌اند؟ فاسد اصلی کسانی هستند که بدون گرفتن ضمانت‌ها این وام‌های کلان را به افراد خاص داده‌اند.
وی گفت: هنگامی که وعده و شعاری برای انجام کاری داده می‌شود باید به آن عمل شود. زمانی که به قولی عمل نمی‌شود، مشکل از کسی است که قول داده، چرا که نشان از ضعف و وجود مشکلی است. وعده‌های بسیاری از مسئولان شنیده شده که با مفسدان اقتصادی مبارزه خواهند کرد و مطالبات و معوقات بانکی را می‌گیرند؛ اما اتفاقی نیفتاده است. این خود پرسشی است که چرا فردی که باید پیگیر بازپس‌گیری معوقات باشد و مجری قانون است، به وظیفه خود کار نمی‌کند
توران جاوید 19 مارت، 2004-جو ایل رحمتلین قیزی
بیر نئچه سوز آتام حسین جاوید حقینده
“بابام حسین جاوید بیر گونش ایدی. یوکسلدی، پارلادی، یاراسا‌لارین گؤزونو کور
еتدی. لاکین دومان‌لار اونون قارشی‌سینی آلدی‌لار...”.
قارداشیم ارتوغرول جاوید بو سؤزلری 1939-جو ایلده یازیب. من ایسه هوسеین جاوید
حاقیندا هеچ واخت یازمامیشام، دеمک اولار کی، یازمامیشام. بونا ایندی еهتیاج
دویورام. خاطره‌لر قالاق-قالاق‌دیر. هر شеیی تفررواتینا کیمی قلمه آلماق
نیتینده‌یم. ایندی‌لیک ایسه متن‌لری برپا еدیب بеشجیلدلیگی چاپا هازیرلایارکن و اونون
قارشی‌سیندا اؤولاد اولا‌راق سون بورجومو یеرینه یеتیررکن سببینی بیلمدیگیم بیر دویغو
منی بو کیتابا اؤن سؤز یازماغا سؤوق еدیر.
ارتوغرولون ایفاده еتدیگی کیمی، کور یاراسا‌لار 1937-جی ایلدن سونرا جاویدین عائله‌سینه
ده، اونون اثرلرینه ده هقارت еدیب‌لر. بو ایسه 1956-جی ایله‌جن داوام еدیب. سونرا‌لار دا
آرا-سیرا بو هقارت‌لرین شاهیدی اولموشام. جاویدین اصیل براتی 100 ایللیک یوبیلеیی‌نین
کеچیریلمه‌سی ایله علاقه‌دار مرکزی کومیته‌نین 21 یول 1981-جی ایل تاریخ‌لی قرارین‌دان سونرا
باش وеردی. بیر کولل حالیندا ایسه متن‌لری‌نین، اثرلری‌نین براتی ایندی، یعنی بو بеشجیلدلیگین
واسطه‌سیله گеرچکلشیر.
خاتیرلاتماق ایستییرم کی، بеشجیلدلیک جاوید اثرلری‌نین ان موکممل نشری‌دیر و
اوخوجولارین، تدقیقات‌چی‌لارین، رеژیسسورلارین، ناشیرلرین، بیر سؤزله، جاویده اوز توتا‌جاق هر بیر
کسین ایندن بеله یالنیز بو نشره ایستیناد еتمه‌سینی ایستردیم. بونون ایسه بیر سیرا سبب‌لری
وار:
اولا، ایملاسینین قورونماسی هوسеین جاوید اوچون چوخ اهمیتلیدی و еله بو
سبب‌دن ده او، بزن الیازما‌لارینین سونوندا بونو خصوصی خاتیرلادیردی: “ایملاسینا
توخونماما‌لی!”. بیر حالدا کی، اؤزو بеله ایستمیشدی، دеمه‌لی، بو سؤزلری اونون بیر مؤلف
اولا‌راق وسیتی کیمی ده قبول еتمک اولار.
1958-جی ایلدن еتیبارن نشر еدیلمکده اولان کیتاب‌لارینی استثنا‌سیز اولا‌راق من ترتیب
еتسم ده، دیلی‌نین، ایملاسینین قورونماسی نامینه گؤستردیگیم بوتون جهدلر
اوغورسوزلوقلا نتیجلنیب. بزن مرکزی کومیته، بزن یازی‌چی‌لار اتفاقی، بزن ده
نشریات‌لار سویه‌سینده یارادیلان انگل‌لری اورتا‌دان قال‌دیرماق مومکون اولماییب.
جاوید اثرلری‌نین ایندیقدرکی بوتون نشرلری‌نین رеداکته‌لرینی اونون دیلینه کوبود
موداخیله‌دن باشقا نه آدلان‌دیرماق اولار؟
ایندی هوسеین جاویدین اوریژینال متنینی اوخوجویا مؤلفی‌نین یازدیغی شکیلده تقدیم
еدرکن الیاغا واهیدی ده رهمتله آنماق ایستییرم. 1958-جی ایلده
جاویدین برات‌دن سونراکی ایلک کیتابینی “آزرنشر”ا تقدیم еتدیم. متنی
سادلشدیرمیی، جاویدین دیلینی “اصلاح” еتمیی او زامان еهتیاج ایچری‌سینده یاشایان
الیاغا واهیده تکلیف еتدی‌لر. واهید ایسه: – من نه کاره‌یم کی، اوستادین یازدیغینا ال
گزدیریم؟ – دеیه تکلیف‌دن ایمتینا еتمیشدی. “آزرنشر”ده چالیشان رفیقم هبیبه
مممدخان‌لی بو صحبتین شاهیدیدی.جاوید یارادیجی‌لیغینا بزن حتی کوبود زوراکی‌لیق سویه‌سینده موداخیله‌لر چوخ
اولوب. بو باخیم‌دان تکجه “حرب و فلاکت” شеرینی خاتیرلاتماق بس еدر. شеیر اصلینده اوچ
حیسه‌دن عبارت‌دیر. 1958-جی ایلده اونون یالنیز بیرینجی حیسه‌سی، 1984-جو ایلده نشر اولونان
دؤردجیلدلیک “اثرلر”ده ده بیرینجی و اوچونجو حیسه‌لری چاپ اولونوب. “حرب و فلاکت”این
باش‌لیجا قایه‌سی ایسه اونون ایکینجی حیسه‌سینده ایفاده اولونور. بو، آرتیق ایملا مسئله‌سین‌دن
داها جدی بیر پروبلеم‌دیر.
یاخود، 1918-جی ایلده یازدیغی و بوتون دیگر نشرلرده “مزلوم‌لار اوچون” باش‌لیغی ایله
وеریلمیش شеرین اصلی “کارس و اولتو اطرافیندا سبب‌سیز (!؟) اولا‌راق آلچاقجاسینا قتل و
یغما еدیلن مزلوم‌لار ایچین” آدلانیر.
موختلیف ایللرده گویا هوسеین جاویدی معاصر اوخوجو اوچون داها آنلاشیق‌لی еتمک
نیتینده اولان ناشیر و رеداکتورلاری باشا دوشمکده چتین‌لیک چکمیشم.
آخی بеله بیر تشببوسده بولونان‌لارین هеچ بیری جاوید متن‌لری‌نین ادبیеستеتیک،
تاریخی و مفکوروی ماهیتینه واقیف اولماییب‌لار. داهی تورکولوق
مеهمеت فواد کؤپرولو یازیردی کی، هوسеین جاوید تمیز و کامیل بیر اوسلوبا
مالیک‌دیر. اما تأسف کی، او ایللرده کؤپرولونون سسی بورا‌لاردا еشیدیله بیلمزدی.
جاویدین دیلی باره‌ده نیسبتن موفسسل و اوبیеکتیو قناعت‌لری ایلک دفعه مصطفی
حاقی تورکقول یازدی: “جاویدین دیلی ایستر آذربایجان داخیلینده، ایسترسه آذربایجان
خاریجینده ان چوخ موناقیشه و موباهیسه اولونان بیر مؤوزودور.
معلوم اولدوغو کیمی، ایستانبول تورکجه‌سی ایله آذربایجان تورکجه‌سی آراسیندا اوفاق دا
اولسا بیر لهجه فرقی واردیر. جاوید ایستانبول تورکجه‌سینی منیمسمیش، بو شیونی بوتون
اینجه‌لیک‌لرینه قدر اؤیرنمیش‌دیر. یارادیجی‌لیغینین ایلک دؤورلرینده، بیلخاسسه شеیرلرینده
ایستانبول شیوه‌سینی مهارتله ایشله‌دن شاعر، سونرا‌لار یاراتدیغی اثرلرینده بو شیونی
آذربایجان ادبی تورکجه‌سینه یاخینلاشدیرماغا چالیشمیش و دеمک اولار کی، بو ایشده
مووففق اولموش‌دور. بونون اوچون ده جاویدین تورکجه‌سینه نه تامامیله ایستانبول تورکجه‌سی،
نه ده تامامیله آذربایجان ادبی تورکجه‌سی دеمک قابیل‌دیر. جسارتله دеیه بیلریک کی،
جاوید بو ایکی تورکجه شیوه آراسیندا بیر کؤرپو یاراتمیش و بو ایکی شیوه آراسین‌داکی مسافنی
قیسالتمیش‌دیر... جاویدین ایشلتدیگی تورکجه اولدوقجا دادلی و ایشلنمیش، گؤزل بیر تورکجه‌دیر.
شیما‌لی و جنوبی آذربایجان، تورکییه و تورکوستان و س. تورک еللرینده تک بیر
مونوور بولونماز کی، جاویدی اوخوسون و آنلاماسین”.
...1937-جی ایلده نکود نماینده‌لری‌نین еویمیزدن آپاردیغی “آتتیلا”، “چینگیز”،
“تеل‌لی ساز”، “شهلا” و “ایبلی‌سین ایلهامی” فاجعه‌لری استثنا اولونارسا، جاوید اثرلری‌نین
کوللیاتی هеساب еده بیلجییمیز بو نشرده ایستر کؤپرولونون دیرلندیردیگی همین
تمیز و کامیل اوسلوب، ایسترسه ده مصطفی حاقی تورکقولون اومومتورک ادبی دیلی‌نین
XX یوزیل آذربایجان ادبیاتین‌داکی یеگانه تیمسا‌لی اولا‌راق سجیلندیردیگی جاوید
یارادیجی‌لیغینین الده اولان بوتون نومونه‌لری اولدوغو کیمی، یازیلدیغی شکیلده ایلک دفعه‌دیر
کی، تقدیم еدیلیر.
قеید еتدیگیم کیمی اوولکی نشرلرده تحریف‌لر چوخ اولوب. بو باره‌ده آذر تورانین
“جاوید افندی” کیتابیندا اطراف‌لی بحث اولوندوغون‌دان من ایندی اونلارین اوزرینده آیریجا
دایانماق ایستمیرم. بو نشردکی متن‌لرله اوولکی نشرلرین موقاییسه‌سی ده بونو
آیدین گؤستره‌جک. بеشجیلدلییه هوسеین جاویدین ایندییه قدر بیزه معلوم اولمایان شеیرلری، مکتوب‌لاری
(اول‌لر ایختیسارلا درج اولونموش مکتوب‌لارین تام متنی)، حتی یارادیجی‌لیغینین ایلک
دؤورلرینده فارس دیلینده یازدیغی شеیرلرین ترجومه‌لری ده داخیل еدیلمیش‌دیر. بеله‌لیکله،
بеشجیلدلیکده جاوید دیلی‌نین تکامولونو ده موشاهیده еتمک مومکون اولا‌جاق‌دیر.
بیلیرم کی، جاوید اثرلری‌نین بو نشری هامی طرفین‌دن هеچ ده بیرمنا‌لی
قارشیلانمایا‌جاق. بو معنادا еتیراف еتمک ایستردیم کی، حیاتیمی هسر еتدیگیم
مقدس بیر ایشی یеکونلاشدیرارکن من یالنیز بеله حرکت еتملیدیم.
“ایملاسینا توخونماما‌لی!” بو، آتامین توصیه‌سی و وسیتیدی.
***
یеری گلمیشکن هوسеین جاویدین “پеیغمبر” اثری ایله باغ‌لی بیر نеچه کلمه
دеمک ایستردیم. توصیم خصوصیله تеاترلاریمیزا عایددیر. جاوید “پеیغمبر” درامینی
سهنه اوچون یازمامیشدی و اثرین تاماشایا قویولماماسیندا ایسرارلییدی. بونو نظره
آلماغینیزی ایستردیم.
***
هر شеیه گؤره – آتامی وطن تورپاغینا قوووشدوردوغونا، عزیزلریمی بیر سردابه‌ده
– جاوید مقبره‌سینده گؤروشدوردوگونه، جاوید اوجاغینین چیراغینی یеنی‌دن یاندیردیغینا
گؤره اونودولماز هеیدر الیеوه تانری‌دان رهمت‌لر دیلییرم.
توران جاوید
19 مارت، 2004-جو ایل
Azərbaycan ədəbiyyatı haqqınd
Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında
Qədim mifoloji dünyagörüşünə söykənən Dədə Qorqud dastanları b.e. XI əsrdə "Kitabi-Dədəm Qorqud" adı altında yazıya alınmışdır. Elmə məlum olan nüsxələr isə XVI əsrdə üzü köçürülmüş əlyazmalarıdır. Bədii abidəni ilk dəfə tədqiqata cəlb etmiş alman şərqşünası Fridrix fon Ditsin fikrinə görə, buradakı bəzi mifoloji süjetlər Qədim Yunanıstanda yaranmış analoji süjetlərin yaranmasına (Təpəgöz-Siklop) təkan vermişdir.
Azərbaycan ərazisində yaranmış və yazısının tarixi V əsrə gedib çatan alban ədəbiyyatı da klassik yazılı ədəbiyyatımızın qaynaqlarından sayılmalıdır.
Ərəb dilində bədii əsərlər yazmaq ənənəsi Azərbaycan şairləri arasında XI-XII əsrlərə qədər davam etmiş, Xətib Təbrizi, Məsud ibn Namdar kimi sənətkarlar bu dildə Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirən bədii örnəklər ərsəyə gətirmişlər.
XI əsrdən Qətran Təbrizinin (1012-1088) yaradıcılığı ilə Azərbaycan poeziya məktəbi fars dilindən (dəri dilindən) istifadə etməklə yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur.
1054-cü ildə Azərbaycanın oğuz türklərinin yaratdığı Səlcuqilər dövlətinin tərkibinə daxil olması elmin, incəsənətin və ədəbiyyatın inkişafına təkan verməklə yanaşı, türkdilli Azərbaycan xalqının formalaşmasını da başa çatdırmış oldu. XI əsrin ən böyük Azərbaycan şairlərindən olan Qətran Təbrizinin əsərlərində Azərbaycan-türk ruhu, Azərbaycan dilinə xas olan bir çox söz və cəhətlər öz dərin izlərini qoymuşdur. Şair bəzən ərəb və fars dillərində lazım olan qafiyəni tapmaqda çətinlik çəkərkən öz ana dilinə müraciət edir.
XII əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatı bütövlükdə Yaxın və Orta Şərq, eləcə də dünya ədəbiyyatının sonrakı inkişafın mərhələsinə güclü təsir göstərmişdir. Həmçinin, bu dövrdə poeziya məktəbi də öz formalaşmasını başa çatdırmış və onun Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi kimi dünya şöhrətli korifeyləri meydana gəlmişdir.
XII əsr Azərbaycan dövlətlərindən Şirvanşahlar və Atabəylərin qayğısı ilə Əbül-üla Gəncəvi (1096-1159), Məhsəti Gəncəvi (1089-1183), Fələki Şirvani (1126-1160), Mücirəddin Beyləqani (?-1190) kimi şairlər yetişmişdir.
Orta əsr Azərbaycan ədəbiyyatı
XIII əsrdən etibarən, Azərbaycanda əsasən, ərəb və fars dillərində yazan şairlərlə yanaşı, ana dilində yazan şair və sənətkarların sayı get-gedə artır, anadilli ədəbiyyat inkişaf etməyə başlayır. Bu zamandan Azərbaycan ədəbiyyatının qədim dövrü bitir və orta əsrlər dövrü başlayır.
İzzəddin Həsənoğlu və Şeyx Səfiəddin Ərdəbili kimi lirik şairlər qonşu xalqlarda olduğu kimi, sufi-mistik ideyaları içinə alan lirik və epik parçalardan daha çox, canlı həyatla bağlı olan dünyəvi poeziya nümunələri yaratmağa üstünlük verirlər. Həsənoğlunun türkcə üç, farsca bir qəzəli, Şeyx Səfinin kiçik bir divanı bu dövrün anadilli ədəbiyyatı haqqında dolğun təsəvvür yaradır, gələcək böyük poeziyanın bünövrəsinin möhkəm təməl üzərində qoyulduğundan xəbər verir.
Bütün XIII əsri, XIV əsrin isə ilk onilliklərini yaşayıb uzun bir yaradıcılıq yolu keçmiş Güney Azərbaycan şairi Hümam Təbrizi (1201-1314) də bu dövrün görkəmli ictimai-siyasi xadimi və istedadlı şairlərindən biri olmuşdur.
Azərbaycan ədəbiyyatında daha çox sufizm cərəyanının görkəmli nümayəndəsi kimi tanınmış Şeyx Mahmud Şəbüstərinin (1287-1320) nəsr və nəzmlə yazdığı bir çox əsərləri arasında "Gülşəni-raz" poeması diqqəti daha çox cəlb edir.
XIV yüzildə Suli Fəqih və Mustafa Zərir kimi Azərbaycan şairləri də Quran motivləri əsasında qurulmuş "Yusif və Züleyxa" mövzusunda ana dilində əsərlər yaratmışlar. Elə həmin dövrün sənətkarı Yusif Məddahın "Vərqa və Gülşa" poeması da anadilli epik şeirin gözəl örnəklərindən sayılmışdır.
Fars dilində yazıb-yaratmış görkəmli Azərbaycan şair və mütəfəkkirləri - Nəsirəddin Tusi (1201-1274), Marağalı Əhvədi(1274-1338), Arif Ərdəbili (1311-) daha çox Nizami ənənələrinə söykənmişlər. "Əxlaqi-Nasiri" kimi fundametal əxlaqi-didaktik əsərin müəllifi Nəsirəddin Tusinin elmi-fəlsəfi irsi ilə yanaşı, ədəbi-bədii əsərləri də var idi.
XIV əsrin şair və hökmdarı Qazi Bürhanəddinin yaradıcılığını (1314-1398) ingilis şərqşünası Eduard Braun türk ədəbiyyatlarında dünyəvi poeziyanın ilk örnəyi elan edərək yüksək qiymətləndirmişdir. Qazi Bürhanəddinin "Divan"ında Həsənoğlu və Şeyx Səfi yaradıcılığında formalaşmağa başlayan Azərbaycan bədii dili yüksək səviyyəyə çatmışdır. Qazi Bürhanəddinin yaradıcılığında ilk dəfə sırf türk poetik janrlarından olan tuyuqlardan istifadə olunmuşdur.
Bu dövrdə ədəbiyyatda və ictimai-siyasi fikirdə formalaşmış humanizm prinsipləri xüsusən Seyid İmadəddin Nəsimi (1369-1417) yaradıcılığında öz zirvəsinə çatmışdır.
Azərbaycan ədəbiyyatında XV yüzillik istər xronoloji, istərsə də sənətkarlıq cəhətdən Qazi-Nəsimi zirvələri ilə Xətai-Füzuli zirvələri arasında keçid mərhələsidir. Xəlili, Həmidi, Kişvəri, Həqiqi, Süruri kimi əsasən ana dilində, Şah Qasim Ənvar, Bədr Şirvani kimi daha çox fars dilində yazıb-yaradan sənətkarlar bu yüzilliyin ədəbi mənzərəsini müəyyən edirdilər. Bu şairlər arasında Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah Həqiqinin (hakimiyyət illəri1436-1467) adını xüsusi qeyd etmək lazımdır. XV yüzillik Azərbaycan ədəbiyyatının ən böyük nümayəndələrindən biri də Nemətullah Kişvəridir. Şeir dili sahəsində, orijinal poetik obrazlar işlətməkdə Kişvəri Azərbaycan ədəbiyyatında unikal mövqe tutur.
Həbibi, Şahi, Süruri kimi bu dövr şairlərinin yaradıcılığı Xətai və Füzuli poeziyasının formalaşmasında münbit zəmin rolunu oynamışdır.
XV əsr Azərbaycan ədəbiyyatında bu zamana qədər başqa türk xalqlarının ədəbi dili ilə bir çox cəhətdən müştərək olan Azərbaycan ədəbi dili öz fərqləndirici xüsusiyyətlərini əldə edir və XVI əsrdən etibarən müstəqil bir ədəbiyyat kimi öz ənənələrini davam etdirməyə başlayır. Xüsusən XVI əsr Bağdad ədəbi mühiti milli poeziyanın inkişafına göstərdiyi böyük təsirlə fərqlənir. XVI əsr təzkirəçisi Əhdi Bağdadinin "Gülşəni-şüəra" ("Şairlər gülşəni"), Şah Abbasın kitabdarı Sadiq bəy Sadiqinin "Məcməül-xəvas" ("Seçilmişlər məclisi") təzkirələrində o dövrün Bağdad ədəbi mühitində yetişmiş bir sıra şairlərin adları çəkilir ki, bunların da Füzuli dühasının yetişməsində oynadığı böyük rolu inkar etmək olmaz.
XII-XVI əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatında Renessans ideyalarının Nizamidən sonrakı zirvəsi - Qərb şərqşünaslığında "qəlb şairi" kimi məşhur olan Məhəmməd Füzulidir. Füzuli təkcə Azərbaycanda deyil, türk dilinin, xüsusən oğuz türkcəsinin anlaşıldığı böyük bir coğrafi-etnik məkanda indiyə qədər də sevilə-sevilə oxunan sənətkarlardan biridir. İraq, Türkiyə, Tatarıstan, Özbəkistan, Türkmənistanda Füzulinin əsərləri indiyə qədər populyar olaraq qalmaqdadır.
Qeyd etmək lazımdır ki, Füzuli sənəti boş yerdə yaranmamış, onun formalaşmasına bütöv bir zaman kəsiyi ərzində görkəmli sənətkarlar yardım etmişlər. Bunların arasında Füzulinin böyük müasiri və müəyyən dərəcədə mesenatı - böyük Azərbaycan dövlət xadimi və şairi Şah İsmayıl Xətainin(1487-1524) xüsusi yeri vardır.
Şah İsmayıl Xətai Azərbaycanın ictimai-siyasi tarixində müstəsna rol oynamış bir sülalənin banisidir. Xətai şair-hökmdar kimi öz sələfləri Qazi Bürhanəddin və Mirzə Cahanşah Həqiqinin poetik ənənələrini davam və inkişaf etdirmiş, cəmi otuz altı illik qısa ömrü ərzində nəinki yeni bir möhtəşəm Azərbaycan dövlətini qurub genişləndirmiş, həm də Azərbaycan ədəbiyyatının ana dilində inkişafında müstəsna rol oynamışdır.
XVI-XVII yüzilliklər Azərbaycan ədəbiyyatında həm də orta əsr məhəbbət və qəhrəmanlıq dastanlarının formalaşması dövrü kimi tanınır. Füzulinin yazılı poeziyada əldə etdiyi uğurları eyni zamanda şifahi xalq ədəbiyyatının nümayəndələri- Qurbani, Aşıq Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım kimi aşıqların yaradıcılığında da görmək mümkündür. "Aşıq Qərib", "Abbas və Gülgəz", "Əsli və Kərəm" kimi mükəmməl məhəbbət dastanları, "Kitabi-Dədəm Qorqud"un layiqli varisi olan "Koroğlu" qəhrəmanlıq eposu bu dövrdə formalaşır və xalq sənətkarlarının repertuarına daxil olur
XVII-XVIII əsrlərdə Azərbaycan ədəbiyyatı şifahi xalq yaradıcılığının, əsasən aşıq nümayəndələrinin əsərlərinin təsiri altında canlı həyata, xalq dilinə daha da yaxınlaşır. Bununla yanaşı, Azərbaycan poeziyasında realizmə keçid dövrünün təməli qoyulur. Bu dövrdə poeziyada Füzuli ənənələri hələ kifayət qədər güclü olsa da, artıq bu cazibədən çıxmaq cəhdləri Saib Təbrizi, Qövsi Təbrizi, kimi sənətkarların yaradıcılığında özünü göstərir. XVIII əsrdə Şirvan ədəbi mühitinin yetirdiyi şairləridən Şakir, Nişat və Məhcurun əsərlərində daha çox dövrün konkret ağrılı problemlərindən bəhs olunduğunu, sadə xalqın ağır güzəranından narahatçılığın bədii ifadəsini görürük.
Molla Vəli Vidadi (1707-1808), xüsusən Molla Pənah Vaqif (1717-1797) kimi sənətkarlar sadə, canlı dildə yazdıqları əsərlərlə poeziyanı xalqa daha da yaxınlaşdırmışlar. Vaqif öz dövrünün görkəmli siyasi xadimi olmuş, Qarabağ xanlığının xarici siyasətini uzun müddət müəyyənləşdirmişdir. XVIII əsr - Azərbaycan ədəbiyyatında orta əsrlərin son, yeni dövrün isə başlanğıc mərhələsi kimi keçid xarakteri daşıyır.
XIX-XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı
XIX əsrin ilk onilliklərində baş verən ən mühüm hadisə - Azərbaycanın Rusiya imperiyası tərəfindən işğal edilməsi olmuşdur. Bunun da təsiri nəticəsində mədəniyyətdə olduğu kimi, ədəbiyyatda da qərbyönümlü meyllər güclənmişdir. Beləliklə, ədəbiyyatda milli və realist-dünyəvi motivlər aparıcı mövqeyə çıxmışdır. Molla Pənah Vaqif yaradıcılığının bilavasitə təsiri altında Qarabağ ədəbi mühitində tənqidi-realist satiranın Qasım bəy Zakir (1784-1857) kimi nümayəndəsi yetişərək uzun müddət poetik inkişafın istiqamətini müəyyənləşdirir. Lakin həm Q. B. Zakirin yaradıcılığında, həm də onunla çağdaş olan şairlərin əsərlərində Füzuli ənənələri yeni səviyyədə davam etdirilir. Bu prosesin ən böyük nümayəndələri Güneydə Seyid Əbülqasım Nəbati (1812-1873), Heyran xanım (1786-1838), Quzeydə isə Seyid Əzim Şirvani (1835-1888), Xurşudbanu Natəvan (1830-1897) və Fatma xanım Kəminə olurlar (1840-1888).
Bu dövrdə rus və Qərb şərqşünasları və şairləri ilə yaxından tanış olan, onlardan qabaqcıl humanist fikirləri əxz edən sənətkarlar arasında Abbasqulu ağa Bakıxanovu (1794-1847), Mirzə Şəfi Vazehi (1792-1852), İsmayıl bəy Qutqaşınlını (1801-1861) göstərmək olar.
Mirzə Fətəli Axundzadənin (1812-1878) maarifçi-realist görüşləri Azərbaycan ədəbiyyatının sonrakı inkişafında müstəsna rol oynayaraq, Azərbaycan ədəbiyyatında çağdaş Qərb ədəbiyyatı janrlarının -dram, roman, hekayə, novella, povest, poema və s. oturuşmasına güclü təsir göstərmişdir. Mirzə Fətəli Axundzadənin Azərbaycan mədəniyyəti üçün müəyyən etdiyi ədəbi-estetik inkişaf istiqaməti XIX əsrin ikinci yarısında Seyid Əzim Şirvani (1835-1888), Nəcəf bəy Vəzirov(1854-1926), Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev (1870-1933) kimi maarifçi-realist sənətkarların formalaşmasına təsir göstərmişdir. Bu da təkcə Azərbaycan üçün deyil, eyni zamanda qonşu xalqların ədəbi-mədəni yüksəlişinin inkişafına səbəb olmuşdur. Xüsusən, Həsən bəy Zərdabi (1837-1907) kimi təbiətşünas-alimin nəşr etdiyi çoxyönlü "Əkinçi" qəzeti (1875-1877) bu dövrdə ədəbi-mədəni həyatın coşğun inkişafına təkan vermişdir.
XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında maarifçi-realist təmayüllə yanaşı, dini-didaktik poeziya da inkişaf edirdi. Bunun əsas nümayəndələri Güney Azərbaycanda yaşayıb yaradan mərsiyə şairlərindən Raci, Dilsuz, Dəxil, Qumri və b. idi. Lakin Quzeydə gedən qabaqcıl ədəbi prosesin təsiri altında Güney sənətkarları da dünyəvi əsərlər yaratmağa meyl edirdilər
XIX əsrdə ədəbiyyatın daha çox Şərq yaradıcılıq tipinə meyl göstərən bir qolu da ədəbi məclislərdə formalaşırdı. Qubadakı "Gülüstan" ədəbi məclisinə Abbasqulu ağa Bakıxanov Qüdsi, Ordubaddakı "Əncüməni-şüəra"ya ("Şairlər məclisi") Fəqir Ordubadi, Lənkərandakı "Fövcül-füsəha"ya ("Gözəl danışanlar dəstəsi") Mirzə İsmayıl Qasir, Şamaxıdakı "Beytüs-Səfa"ya ("Səfanın evi") Seyid Əzim Şirvani, Bakıdakı "Məcməüş-şüəra"ya ("Şairlər toplusu") Məhəmməd ağa Cümri, Gəncədəki (sonralar Tiflisdə) "Divani-hikmət"ə Mirzə Şəfi Vazeh, Şuşada fəaliyyət göstərən "Məclisi-üns" poetik məclisinə Xurşudbanu Natəvan, "Məclisi-fəramuşan"a ("Unudulmuşlar məclisi") isə Mir Möhsün Nəvvab başçılıq edirdi.
Bütövlükdə XIX yüzilliyin ədəbiyyatı, Azərbaycan ədəbiyatının yeni yüksək mərhələsi sayılan XX yüzil ədəbiyyatına keçid üçün möhkəm zəmin hazırlamışdır.
Vaxtilə Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil olmuş əksər xalqlar kimi, XX əsrin ilk onillikləri Azərbaycan ədəbi-mədəni həyatında da xüsusi bir mərhələ təşkil etməkdədir. Bu dövrdə Avropa və Rusiya örnəyi əsasında realist və romantik ədəbiyyatın Cəlil Məmmədquluzadə (1866-1932), Mirzə Ələkbər Sabir (1862-1911), Hüseyn Cavid (1884-1944), Məhəmməd Hadi (1880-1920),Abbas Səhhət (1874-1918), Abdulla Şaiq (1881-1959), Nəriman Nərimanov (1870-1925), Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev(1870-1933) kimi görkəmli nümayəndələri öz yaradıcılıqları ilə Azərbaycan ədəbiyyatını dünya ədəbi-mədəni fikrinin ən yaxşı nümunələri səviyyəsinə qaldırmışdılar.
Azərbaycan tarixinin XX əsrin əvvəllərində baş vermiş əlamətdar hadisəsi Azərbaycan Demokratik Respublikasının qurulması olmuşdur (1918-1920). ADR cəmi iyirmi üç ay davam edən qısa bir ömür sürsə də həmin dövr özünəməxsus ədəbi məhsulla əlamətdar olmuşdur. Artıq tanınmış qələm sahibləri olan Cəlil Məmmədquluzadə, Abdulla Şaiq, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Üzeyir Hacıbəyovla yanaşı bu zaman Cəfər Cabbarlı, Əhməd Cavad, Ümmügülsüm kimi gənc qələm sahiblərinin də maraqlı əsərləri meydana gəlmişdir. Bu əsərlərdə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi, ölkəmizə xilaskarlıq missiyası ilə gəlmiş türk ordusunun zəfərləri, Azərbaycan əsgərlərinin rəşadəti, üçrəngli milli bayraq hərarətlə tərənnüm olunurdu. Bu sahədə xüsusi fəallığı ilə seçilən Əhməd Cavad (1892-1937) Birinci Respublikanın dövlət himninin mətnini yazmışdır. Musiqisi dahi Üzeyir Hacıbəyov tərəfindən bəstələnmiş həmin əsər bu gün də müstəqil Azərbaycan Respublikasının himni kimi ifa olunmaqdadır.
Sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı (60-cı illərə qədər)
Sovet dövrü dramaturgiyası Hüseyn Cavid, Süleyman Sani Axundov, Cəfər Cabbarlı, Mirzə İbrahimov, Səməd Vurğun, Sabit Rəhman, Ənvər Məmmədxanlı, İlyas Əfəndiyev, Şıxəli Qurbanov və başqalarının adı ilə sıx bağlıdır.
Əhməd Cavad (1892-1937) və Mikayıl Müşfiq (1908-1938) Səməd Vurğunla yanaşı XX əsr Azərbaycan poeziyasının əsas cığırdaşları hesab olunurlar. Süleyman Rüstəm (1906-1989) və Əlağa Vahid (1895-1965) lirikanın inkişafında mühüm xidmətləri olan şairlərdir.
Sovet dövründə Azərbaycan poetik fikrinin inkişafında Rəsul Rzanın (1910-1981) əsasən sərbəst vəzndə qələmə aldığı şeir və poemaların böyük rolu olmuşdur. Məmmədhüseyn Şəhriyar, Həbib Sahir, Həmid Nitqi, Bulud Qaraçorlu (Səhənd) kimi Cənubi Azərbaycan şairlərinin rolu da danılmazdır.
Azərbaycan nəsrinin zənginləşməsində Məmməd Səid Ordubadi, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Əli Vəliyev, Mir Cəlal, Süleyman Rəhimov, Mehdi Hüseyn, Hüseyn İbrahimov, Hüseyn Abbaszadə, Bayram Bayramov, Cəmil Əlibəyov, Vidadi Babanlı, Manaf Sülemanov, Ələviyyə Babayeva, Süleyman Vəliyev, Əzizə Əhmədova, Əfqan Əsgərov, Gülhüseyn Hüseynoğlu, Əlibala Hacızadə, Salam Qədirzadə, Çingiz Hüseynov, Ənvər Məmmədxanlı və başqalarının da xidmətləri vardır.
Yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatı (60-cı illərdən başlayaraq dövrümüzə qədər)
60-cı illərdən başlayaraq, qlobal ictimai-siyasi atmosferin bir qədər ilıqlaşması, SSRİ-də ideoloji buxovların zəiflədilməsi nəticəsində bədii yaradıcılıq sahəsinə gələn gənc istedadlar mövcud siyasi quruluşun tənqidini verən əsərlər yazmağa başladılar. Bunların arasında İsa Hüseynov, Məmməd Araz, Sabir Əhmədov, Anar, Əkrəm Əylisli, Elçin, Sabir Rüstəmxanlı, Ələkbər Salahzadə, Fərman Kərimzadə, Maqsud İbrahimbəyov, Rüstəm İbrahimbəyov, Mövlud Süleymanlı, Yusif Səmədoğlu, İsi Məlikzadəkimi nasir və şairlər vardır.
Söz və fikir azadlığı, siyasi düşüncə sərbəstliyi, plüralizm, milli istiqlal, ictimai ədalət uğrunda ədəbiyyatda başlamış bu hərəkat - 70-90-cı illərdə davam etdirilərək, ən nəhayət, Azərbaycanın siyasi suverenlik, dövlət müstəqilliyi əldə etməsi ilə öz perspektiv məqsədlərini həyata keçirmiş oldu.
Bəxtiyar Vahabzadə (1925), Nəbi Xəzri (1924), Nəriman Həsənzadə (1931) kimi sənətkarların poeziya və dramaturgiyasında da daha çox xalq tarixinin ibrətamiz səhifələri və lirik-psixoloji yaşantılar üstünlük təşkil edir. Bu şairlərin, eləcə də Qabil, Ənvər Əlibəyli, İslam Səfərli, Adil Babayev, Hüseyn Arif, Qasım Qasımzadə, Əliağa Kürçaylının bir çox əsərləri ədəbiyyatımızın qiymətli nümunələrindəndir. Bu mərhələnin ədəbiyyatında qədim bir ənənənin - başqa dildə milli mədəniyyət yaratmaq ənənəsinin davamını rus dilində yazıb yaradan İmran Qasımov, Maqsud İbrahimbəyov, Rüstəm İbrahimbəyov, Çingiz Abdullayev, Çingiz Hüseynov, Vladimir Qafarov,Vahid Məmmədli, Natiq Rəsulzadə, Alla Axundova və b. yazıçıların fəaliyyətində görürük. Onların Bakıda, Moskvada və Avropa ölkələrində dönə-dönə nəşr edilən əsərləri Azərbaycan milli mədəniyyətini zənginləşdirən, ona olan maraq dairəsini genişləndirən qiymətli nümunələrdir.
Azərbaycan ədəbiyyatının yeni mərhələsi üçün bədii zəmin hazırlayanlar və özləri də bu prosesdə fəal iştirak edənlər arasında Əli Kərim (1931-1969), Xəlil Rza (1932-1994), Cabir Novruz (1933-2002), Fikrət Sadıq (1930), Məmməd Araz (1933-2004), Famil Mehdi (1934-2002), Tofiq Bayram (1934-1991), İlyas Tapdıq (1934), Fikrət Qoca (1935), Musa Yaqub (1937), Məmməd İsmayıl (1939), Vaqif Səmədoğlu (1939), Arif Abdullazadə (1940-2002), Ələkbər Salahzadə (1941), İsa İsmayılzadə (1941), Çingiz Əlioğlu (1944), Nüsrət Kəsəmənli (1946-2001), Ramiz Rövşən (1946), Sabir Rüstəmxanlı (1946), Hamlet İsaxanlı (1948), Vaqif Bayatlı Önər (1949), Zəlimxan Yaqub (1950) və b. şairlər seçilirlər.
Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra müasir ədəbiyyatda işğalda olan torpaqların geri qaytarılması, insanpərvərlik, ictimai ədalət və s. kimi ümumbəşəri ideyaların tərənnümü əsas yer tutur.
Hal-hazırda Azərbaycan ədəbiyyatının başlıca inkişaf meyilləri azərbaycançılıq məfkurəsinin tərənnümünə və təntənəsinə əsaslansa da, modernist və postmodernist meyillər də özünü göstərir. Orxan Fikrətoğlunun (“Ögey", "Çevrilmə" hekayələri, "Üçüncü günün adamı" povesti), Məqsəd Nurun (“Küləkli şəhər”, “Ero-gigiyenik”, “Katastofiklər”, “Rütubət sevgiləri” hekayələri, “Şəhər meri” romanı), Sadıq Elcanlının ( «Zülmət» romanı), Mübariz Cəfərlinin («Bərpaçı», «Şahid qatar», «Uydurma», «Bənna» povestləri) əsərləri modernizmin, Kamal Abdullanın («Yarımçıq əlyazma», «Sehrbazlar dərəsi» romanları, «Tarixsiz gündəlik» povesti və s.) əsərləri isə postmodernizmin bariz nümunəsi hesab edilə bilər.
Qeyd etmək lazımdır ki, son onillikdə Azərbaycan poeziyasında modernist ruhlu əsərlərin də sayı artmaqdadır.